CANDRA SANGKALA

oleh NGURI-URI BASA JAWA pada 31 Desember 2012 pukul 23:01 ·

PENANGGALAN Jåwå Cåndråsångkålå utåwå pênanggalan kang anút lakuníng rêmbulan ngubêngi bumi nganti saiki isíh lumaku, disêbút Taún Jåwå.

Pétungan Taún Jåwå wís dijumbúhaké karo Taún Hijriyah (Arab) nalikané Súltan Agúng jumênêng nåtå ing Mataram. Sênajan mangkono, panjumbuhé ora nurún utåwå njiplak, nangíng ugå migunakaké étungan-étungan kang njlimêt déníng pårå ahliné. Jalaran pancèn ånå bédané ing antarané étungan Cåndråsangkålå Jåwå karo étungan taún Hijriyah. Prabédané síng cêthå ånå ing panêtêpan surupíng dinå nalika ganti sasi.

Cåndråsångkålå Jåwå nêtêpaké surupíng dinå gantining sasi ajêg ing wanci surupíng suryå (antarané jam 17.00-18.00). Déné surupíng dinå gantiníng sasi cårå Hijriyah ditêmtókaké
- hilal (kahanan dêrajat êndhèk dhuwuré rêmbulan).
- rukyah (nóntóni langsúng) utåwå hisab (ngétúng) biså dingêrtèni hilal banjúr ditêtêpaké gantiníng sasi.

Cårå mangkono iku kanggoné Jåwå ing jaman Súltan Agúng, ora gampang. Jalaran Jåwå iku mapan ing wilayah tropís kang langité ora rêsík kåyå ing Arab kang wujúd gurún pasír. Mênåwå kudu mêruhi hilal rêmbulan dadi kangèlan mênåwå ing masa rêndhêng.
Kêjåbå iku, Jåwå duwé étungan putêrané dinå sing luwíh pêpak kang kudu kamót ing pênanggalané. Mênåwå ora kamót, pênanggalan síng digawé anyar mêsthi ora payu kanggoné masyarakat umúm. 

Kang mangkono iku ora dikêrsakaké panjênêngané Súltan Agúng. Mulå sênajan dijumbúhaké karo pênanggalan Hijriyah, Cåndråsångkålå Jåwå ora ngowahi étungan-étungan kang wís lumaku ing masyarakat Jåwå. Lakuné rêmbulan kang ngubêngi bumi, saubêngan suwéné 29,25 dinå, mula umuré taún Cåndråsångkåla ora biså ajêg pêrsis 30 dinå sabên wulané.
Krånå iku umuré taún dipérang dadi wêrnå loro (2). yaiku :
- taún Wastu (cêndhak) umúr 354 dinå lan
- taún Wuntu (dåwå) umúr 355 dinå.
Síng kanggo mbédakaké Wuntu utåwå Wastu ånå ing umuré sasi Bêsar (kåyå taún kabisat Masèhi ing sasi Pébruari). Sasi Bêsar ing taún Wastu umuré 29 dinå, déné Taún Wuntu sasi Bêsar umuré 30 dinå.
Umuring sasi siji-sijiné mangkéné :
01. Surå: 30 dinå,
02. Sapar 29 dinå,
03. Mulúd : 30 dinå,
04. Bakdamulúd : 29 dinå,
05. Jumadilawal : 29 dinå,
06. Jumadilakír : 30 dinå,
07. Rêjêb : 29 dinå,
08. Ruwah : 29 dinå,
09. Påså : 30 dinå,
10. Sawal : 29 dinå,
11. Dulkaidah : 30 dinå,
12. Bêsar : 29 dinå (taún Wastu) lan 30 dinå (taún Wuntu).

Taún Wuntu (355 dinå) sabên sêwinduné (8 taún) ånå 3.
Étungan lawas (sadurungé dijumbúhaké karo pênanggalan Hijriah/Arab) tibå taún:
01. Éhé,
02. Dal, lan
03. Jimakír.
Déné étúngan anyar (sawisé dijumbúhaké karo pênanggalan Hijriyah/Arab) tibå taún : 01. Éhé, 02. Jé, lan 03. Jimakír. Jênêngé taún Jåwå lan umuré sabên sêwindu :
01. Alip: 354 dinå,
02. Éhé 355 dinå (lawas) 354 dinå (anyar),
03. Jimawal :354 dinå,
04. Jé: 354 dinå (lawas) 355 dinå (anyar),
05. Dal : 355 dinå,
06. Bé : 354 dinå,
07. Wawu : 354 dinå,
08. Jimakír : 355 dinå.
Sêwindu umuré 2.835 dinå, nalikå dijumbúhaké karo Pawukón kang umuré 210 dinå durúng pêthúk. Bisané pêthúk yèn wís róng windu, 5.670 dinå. Têgêsé sabên róng windu, wuku lan wêtóné pêthúk manèh. Biså ugå såkå étungan iku, kanggoné Jåwå, matêngé manungsa (biologís) diwiwiti nalikå umúr 2 windu. Pênanggalan Jåwå duwé étungan kang disêbút Kurúp. Umuré 15 windu utåwå 120 tahún. Pétungan kurúp iki kanggo njumbúhaké Cåndråsangkålå Jåwå karo pênanggalan Hijriyah. Carané sabên ganti Kurúp (120 tahún), tibané tanggal 1 Surå ing taún Alip diajóké sêdinå. Diwiwiti ing taún Jåwå 1555, wêktu panjumbuhé Cåndråsangkålå Jåwå karo pênanggalan Hijriyah.Wóndéné katrangan gantining Kurúp kasêbút ing ngisór iki:
Taún Jåwå Jênêngé Kurúp Tanggal 1 Surå Alip
01. 1555 - 1674 (120 taún) Jamngiyah Jêmuwah Lêgi
02. 1675 - 1746 (72 taún) Kamsiyah Kêmis Kliwón
03. 1747 - 1866 (120 taún) Arbangiyah Rêbo Wagé
04. 1867 - 1986 (120 taún) Salasiyah Sêlåså Pón
05. 1987 - 2106 (120 taún) Isnaniyah Sênèn Pahing
06. 2107 - 2286 (120 taún) Akadiyah Minggu Lêgi
07. 2227 - 2346 (120 taún) Sabtiyah Sabtu Kliwón
Sabên gantiné Kurúp ngakibataké owah-owahané taún wuntu (dåwå). Nalikå Kurúp Jamngiyah, tahún wuntuné kang owah : 01. Éhé, 02. Dal, 03. Jimakír. Barêng ganti Kurúp Kamsiyah taún wuntu Dal diganti tiba Jé.
Sabanjuré ganti Kurúp Arbangiyah umuríng sasi ing taún Dal diowahi dadi : 30, 30, 29, 29, 29, 29, 30, 29, 30, 29.
Pêrluné owah-owahan iku supåyå tibané Grêbêg Muludíng tahún Dal lêstari tibå dinå: Sênèn Pón. Mangkono satêrusé sabên ganti Kurúp ånå owah-owahan tibané tahún wuntu (dåwå) lan umuré sasi ånå ing taún Dal. Pamrihé supåyå tibané Grêbêg Muludíng tahún Dal ajêg ing dinå Sênèn Pón.
Kanthi mangkono, biså dimangêrtèni mênåwå Jåwå pancèn luwíh ‘pintêr’ ing babagan yåså pênanggalan. Nyatané ora múng anggêr madhakaké pênanggalan Cåndråsangkålå Jåwå karo pênanggalan Hijriyah.
Ånå wêwatón sing kudu dianggo pathókan yaiku Grêbêg Mulúd, kang sêjatiné mèngêti kêlahiran lan sédané Kanjêng Nabi Muhammad kang sabên tahún Dal kudu tibå dinå Sênèn Pón.
Candrasangkala utawa Sengkalan kuwi cara nulis taun sing disandhi nganggo ukara. Sengkalan punika kedadosan saking tembung saka+kala+an, lajeng mungel sangkalan; wusananipun luluh dados sengkalan.[1] Panulisan titi mangsa iki asring kagunakaké ing Sastra Jawa Kuna lan Tengahan. Cara macané kanthi diwalik. 
Tuladha: Sirna ilang krětaning bumi, yen diterjemahaké dadi angka 0, 0, 4, 1. Diwalik banjur dadi 1400. Tembung “sengkalan”, asalé saka tembung “saka” lan “kala”. Saka utawa çaka iku jenengé bangsa Indhu, kala utawa kala ateges wektu. Sakakala yaiku kalané ana ratu golongan çaka kang jumeneng nata ing tanah Indhu sisih kidul, lan wektu iku wiwitané tahun saka, yaiku taun 1 utawa taun 78 Masèhi. 
Mungguh kang dikarepaké “sengkalan”, yaiku unèn-unèn sing nduwèni teges angkaning taun.Ing jaman biyèn sing kanggo pétungan ing Tanah Jawa iku taun Saka. Nanging saiki ana sing migunakaké taun rembulan utawa taun candra, yaiku pétungan sing sasiné manut lakuning rembulan, diarani: “Candrasengkala”. Sengkala kang adhedhasar taun srengéngé, banjur diarani: “Suryasengkala”
Carané Maca Sengkalan:Maca sengkalan padha karo maos ukara umume, nanging angka sing kinandhut ing ukara sengkalan mau diwaos saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa kaya maca tulisan Arab. Tegese, angka saka ukara sing keri saka sengkelan mau dadi angka taun sing ngarep dhewe, kosok baline angka sing kinandhut ing tembung sepisan, saka sengkalan Buta Cakil kang unine: Tangan Yaksa satataning Janma (penyempurnaan bentuk wayang) Buta Cakil dhek jaman Sultan Agung.Tangan : 2, Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma:1, dadi diwaca tahun 1552 Jawa utawa taun 16700 Masehi
Tembung lan watek wantuné
Tembung sing nduwèni watek 1 yakuwi: Tunggal, Siji, Nyawiji, Gusti, Sujanma, Jalma, Wong, Semèdi, Nabi, Rupa, Maha, Iku, Rat, Jagad, Bumi, Bawana, Surya, Candra, Kartika, Urip, Wani, Putra, Tyas, Kalbu, Wardaya. Raja, Ratu, Narpa. .

Tembung sing nduwèni watek 2 yakuwi: 
Kalih, Dwi, Asta, Nembah, Nyembah, Nétra,Caksu, Soca, Pandulu, Tingal, Paningal, Kembar, Myat, Swiwi, Peksi, Paksi, Paksa, Sikara, Dresthi, Kanthi, Apasang, Sungu, Talingan, Karna. .

Tembung sing nduwèni watek 3 yakuwi; 
Tiga, Tri, Bahni, Geni, Agni, Ujwala, Murub, Urub, Dahana, Payudhan, Yudha, Perang, Kaya, Kadya, Kadi, Bentèr, Kawruh, Guna, Wédha, Naut, Teken, Pawaka, Rananggana, Brama. .

Tembung sing nduwèni watek 4 yakuwi: 
Papat, Pat, Catur, Wahana, Warih, Dadya, Kéblat, Suci, Wening, Nadi, Toya, Jaladri, Samodra, Tasik, Sindu, Marta, Karta, Masuh, Segara. .

Tembung sing nduwèni watek 5 yakuwi; 
Lima, Gangsal, Panca, Pandawa, Wisik, Gati, Indriya, Parastra, Gaman, Panah, Pusaka, Lungid, Landhep, Guling, Diyu, Dik, Buta, Yaksa, Raseksa, Raseksi, Wil, Galak, Tata, Maruta, Bayu, Samirana, Angin, Marga. .

Tembung sing nduwèni watek 6 yakuwi: 
Nem, Sad, Rasa, Hartati, Sarkara, Tikta, Obah, Oyag, Kayu, Wreksa, Prabatang, Lindhu, Mangsa, Naya, Wayang, Ilat. .

Tembung sing nduwèni watek 7 yakuwi: 
Pitu, Sapta, Prawata, Giri, Arga, Gunung, Acala, Pandhita, Resi, Wiku, Sogata, Swara, Dwija, Wulang, Mulang, Weling, Wasita, Tunggang, Titihan, Titih, Turangga, Aswa, Kuda, Jaran, Sabda, Muni. .

Tembung sing nduwèni watek 8 yakuwi: 
Wolu, Astha, Basu, Basuki, Slira, Murti, Bujangga, Pujangga, Manggala, Taksaka, Ula, Naga, Sarpa, Sawer, Dwipa, Bajul, Liman, Dwipangga, Èsthi, Gajah, Dirada, Kunjara, Tanu, Madya. .

Tembung sing nduwèni watek 9 yakuwi: 
Sanga, Sang, Nawa, Déwa, Dwara, Lawang, Kori, Gapura, Lawang, Wiwara, Ambuka, Gandha, Puspa, Kembang, Kusuma, Bedhah, Muka, Rudra, Gatra, Menga, Mancep. .

Tembung sing nduwèni watek 0 yakuwi: 
Ilang, Musna, Sirna, Nir, Murca, Mlethik, Langit, Akasa, Wyat, Tawang, Kombul, Muluk, Nenga, Luhur, Duwur, Adoh, Swarga, Tanpa, Tan, Swuh, Suda, Windu.
Tembung sing nduwèni watek 2 yakuwi: Kalih, Dwi, Asta, Nembah, Nyembah, Nétra,Caksu, Soca, Pandulu, Tingal, Paningal, Kembar, Myat, Swiwi, Peksi, Paksi, Paksa, Sikara, Dresthi, Kanthi, Apasang, Sungu, Talingan, Karna. .
Tembung sing nduwèni watek 3 yakuwi; Tiga, Tri, Bahni, Geni, Agni, Ujwala, Murub, Urub, Dahana, Payudhan, Yudha, Perang, Kaya, Kadya, Kadi, Bentèr, Kawruh, Guna, Wédha, Naut, Teken, Pawaka, Rananggana, Brama. .
Tembung sing nduwèni watek 4 yakuwi: Papat, Pat, Catur, Wahana, Warih, Dadya, Kéblat, Suci, Wening, Nadi, Toya, Jaladri, Samodra, Tasik, Sindu, Marta, Karta, Masuh, Segara. .
Tembung sing nduwèni watek 5 yakuwi; Lima, Gangsal, Panca, Pandawa, Wisik, Gati, Indriya, Parastra, Gaman, Panah, Pusaka, Lungid, Landhep, Guling, Diyu, Dik, Buta, Yaksa, Raseksa, Raseksi, Wil, Galak, Tata, Maruta, Bayu, Samirana, Angin, Marga. .
Tembung sing nduwèni watek 6 yakuwi: Nem, Sad, Rasa, Hartati, Sarkara, Tikta, Obah, Oyag, Kayu, Wreksa, Prabatang, Lindhu, Mangsa, Naya, Wayang, Ilat. .
Tembung sing nduwèni watek 7 yakuwi: Pitu, Sapta, Prawata, Giri, Arga, Gunung, Acala, Pandhita, Resi, Wiku, Sogata, Swara, Dwija, Wulang, Mulang, Weling, Wasita, Tunggang, Titihan, Titih, Turangga, Aswa, Kuda, Jaran, Sabda, Muni. .
Tembung sing nduwèni watek 8 yakuwi: Wolu, Astha, Basu, Basuki, Slira, Murti, Bujangga, Pujangga, Manggala, Taksaka, Ula, Naga, Sarpa, Sawer, Dwipa, Bajul, Liman, Dwipangga, Èsthi, Gajah, Dirada, Kunjara, Tanu, Madya. .
Tembung sing nduwèni watek 9 yakuwi: Sanga, Sang, Nawa, Déwa, Dwara, Lawang, Kori, Gapura, Lawang, Wiwara, Ambuka, Gandha, Puspa, Kembang, Kusuma, Bedhah, Muka, Rudra, Gatra, Menga, Mancep. .
Tembung sing nduwèni watek 0 yakuwi: Ilang, Musna, Sirna, Nir, Murca, Mlethik, Langit, Akasa, Wyat, Tawang, Kombul, Muluk, Nenga, Luhur, Duwur, Adoh, Swarga, Tanpa, Tan, Swuh, Suda, Windu.1 Januari pukul 0:02